האם הגולשים במזרח התיכון יצאו מעבדות לחירות?

האינטרנט שיחק תפקיד מרכזי בגל המהפכות ששטף את האזור. אבל לא בטוח שזה מספיק כדי להביא את החופש

תקוות רבות נתלו בכוחם של אינטרנט והרשתות החברתיות להביא דמוקרטיה להמונים מדוכאים זה שנים ובחודשים האחרונים נראה שהם אכן מממשים את ההבטחה ומשחקים תפקיד משמעותי בהתקוממויות האזרחיות במזרח התיכון. אולם האם באמת יוכל האינטרנט להביא ליותר דמוקרטיה במזרח התיכון?

בפברואר 2010 כתבתי שכאשר תתחולל, במוקדם או במאוחר, מהפכה עממית באיראן יהיה לאינטרנט מקום מרכזי בה. בראש ובראשונה כגורם מערכתי וכאחד ממחוללי המהלך באמצעות גיוס תמיכה מבית ומחוץ במתנגדי הממשל, העמקת ערעור הלגיטימיות שלו. מנגד, הדיכוי אשר ילך ויגבר מצד הממשל בשל כך.

דברים דומים לכך מתרחשים מתחילת שנת 2011 ברחבי המזרח התיכון. האינטרנט, ובדגש על הרשתות החברתיות, משמשים ליצירת הארועים המקוונים ולקריאה להפגנות נגד הממשלים הקיימים. בנוסף, משמשות רשתות אלו לתעוד ההפגנות והעימותים עם כוחות הבטחון והפצת המידע לרחבי ארץ ועולם.

לא בכדי מוגדרים ארועים אלו באזורנו כ'מהפכת הפייסבוק'. האינטרנט משמש ללא ספק כלי ליצירת מחאה חברתית ופוליטית, בעיקר במדינות בעלות משטר ריכוזי והנעדרות חופש ביטוי. לכן חשיבותו הרבה בשינויים אותם חווה האזור . אבל, האם הוא מביא גם דמוקרטיה בכנפיו?

האינטרנט מהווה במה וכלי להבעת מחאה ולקריאה לשינוי. בה במידה שאין הרשתות החברתיות תחליף למפגין שיצא להתעמת עם כוחות הבטחון ברחובות, כך אין רשתות אלו תחליף לשלטון דמוקרטי המנהיג חופש ביטוי ופרט.

אולם בימים אלה נראה כי "האביב הערבי התחלף בסתיו קודר" וכי מהפכת ההמונים נבלמה על ידי הצבא שנטל באופן זמני את רסן השלטון במעין הפיכה צבאית. סביר להניח שלא לכך פיללו המפגינים עת יצאו לרחובותיה של מצרים. אולם מצב דברים זה במצרים, כביתר מדינות האזור, בא ללמדנו כי האינטרנט לבדו אין בו כדי להוציא את תושבי המזרח התיכון מעבדות ארוכת שנים לחרות. האינטרנט הוא כלי ביטוי ואף מגבר רב עוצמה לקולות אשר עד עתה היו מודחקים אל שולי החברה המזרח תיכונית.

כעת נראה כי המהפכה נעצרה וטרם הושלמה. אף לא במצרים. מה משמעות הדבר לגבי עתיד האינטרנט באזורנו ושיפור בהיבטים של חופש הביטוי והשימוש בו? המצב הנוכחי לא מבשר טובות, לא במדינות המחזקות את ידן ברסן השלטון על מנת לשמור על שרידותן השלטונית בכל מחיר ואף לא במצרים, אשר בה הוחלף שלטון ריכוזי אחד באחר.

לעת עתה, תושבי המזרח התיכון ומשתמשי האינטרנט שביניהם, טרם זכו בחירותם למרות תפקידו המרכזי של האינטרנט בעיצוב מחדש של פני המזרח התיכון.

لعبت شبكة الإنترنت دورا مركزيا في موجة الثورات التي هبت على المنطقة، ولكنه ليس من الواضح أن هذا الأمر يكفي لجلب الحرية .

تعلقت آمال كثيرة بقدرة الإنترنت والشبكات الاجتماعية على جلب الديمقراطية للجماهير المظلومة منذ أعوام ، وفي الأشهر الأخيرة بدا وكأنها حققت فعلا هذا الوعد وأخذت تلعب دورا أكبر في المناهضات المدنية بالشرق الأوسط . ولكن هل يستطيع الإنترنت حقا تعزير الديمقراطية في الشرق الأوسط ؟

لقد كتبتُ في شباط/فبراير 2010 أنه عند حدوث ثورة شعبية إيرانية ، عاجلا أم آجلا ، سوف يكون للإنترنت دور مركزي فيها من الناحية النظامية وكأحد العوامل المسببة لهذه المسيرة لكونه وسيلة في يد معارضي النظام الحكومي لجمع الدعم داخل إيران وخارجها وتقويض شرعية هذا النظام. أما النظام الحكومي الإيراني، من جانبه، فمن المتوقع أن يعزز سياسة القمع التي يمارسها في أعقاب هذه التطورات .

وقد شهدت أنحاء مختلقة من الشرق الأوسط وقائع مماثلة منذ بداية 2011 ، حيث تم استخدام الإنترنت ، والشبكات الاجتماعية بشكل خاص ، لإنشاء أحداث أونلاين ودعوة الجمهور إلى التظاهر ضد الأنظمة الحكومية القائمة. وبالإضافة ، يتم استخدام هذه الشبكات لتوثيق المظاهرات والاشتباكات مع قوات الأمن ونشر هذه المعلومات في المنطقة والعالم .

ليس من الصدفة تسمية الأحداث الأخيرة في منطقتنا بـ « ثورة الفيسبوك » . لا شك في أن الإنترنت يستخدم كأداة لإنشاء احتجاج اجتماعي وسياسي، خاصة في الدول ذات السلطة المتمركزة ، والتي تحول دون حرية التعبير . فلذلك للإنترنت أهمية كبيرة في التغييرات التي تعيشها المنطقة . ولكن هل يجلب الإننترنت الديمقراطية أيضا ؟

يشكل الإنترنت منبرا ووسيلة للتعبير على الاحتجاج والدعوة إلى التغيير . وكما لا يمكن للشبكات الاجتماعية حل محل المتظاهر الذي يواجه قوات الأمن في الشوارع ، فليست هذه الشبكات بديلا لنظام ديمقراطي يمارس حرية التعبير والحريات الفردية .

أما في الأيام الراهنة فيبدو أن « الربيع العربي » قد « تحول إلى خريف قاتم » ، وأن ثورة الجماهير قد تم صدها من قبل الجيش الذي تولى زمام السلطة لفترة مؤقتة بصورة تشابه انقلابا عسكريا . فمن المرجح أن هذه الأوضاع ليست بمثابة ما سعى إليه المتظاهرين عندما خرج إلى شوارع مصر. ولكن هذه الأوضاع في مصر ، كما في باقي بلدان المنطقة ، تبرهن لنا أن الإنترنت لا يكفي لوحده لفك الأسر الطويل الذي يعاني منه سكان الشرق الأوسط ، إذ يكون الإنترنت بمجرد وسيلة تعبير ومكبر صوت للأصوات التي كانت تهمش حتى الآن في المجتمع الشرق أوسطي .

أما الآن فيبدو أن الثورة وقفت ولم تكمل ، حتى في مصر . ما معنى ذلك في ما يتعلق بمصير الإنترنت في منطقتنا وتعزيز حرية التعبير من خلاله ؟ لا تبشر الحالة الراهنة بالخير ، ليس في الدول التي تمسك زمام السلطة بقوة للحفاظ على بقائها وليس في مصر حيث تبدلت سلطة متمركزة بسلطة أخرى من هذا النوع بالضبط .

أما سكان الشرق الأوسط ، ومستخدمي الإنترنت من بينهم ، فلم يحصلوا بعد على حريتهم بالرغم من دور الإنترنت المركزي في إعادة تصميم أوجاه الشرق الأوسط .